Главните теми што мораме да ги покриеме кога зборуваме за здравствена заштита на лицата со попреченост се:
- односот помеѓу попреченоста и здравјето;
- здравствени потреби на лицата со попреченост;
- незадоволени здравствени потреби на лицата со попреченост;
- бариери во пристапот до бесплатни или достапни општи и здравствени услуги специфични за попреченост;
- бариери во пристапот до бесплатни или достапни добра и услуги за рехабилитација поврзани со здравјето, вклучително и рана дијагностика и интервенција;
- кршење на човековите права во контекст на здравствените услуги.
Лицата со попреченост ги имаат истите здравствени потреби како и секој друг член на заедницата, вклучувајќи имунизација, скрининг, сексуално и репродуктивно здравје и сите други аспекти на редовната здравствена заштита. Тие, исто така, може да имаат дополнителни или покомплексни здравствени потреби, поради одредено оштетување и како последица на оштетувањето.
Лицата со попреченост може да се соочат со посебни бариери при пристапот до потребната здравствена заштита. Истовремено лицата со попреченост имаат зголемената веројатност за живеење во состојба на сиромаштија и социјална исклученост, што ја зголемува и веројатноста за лошо здравје и веројатноста за соочување со бариери за пристап до здравствена заштита.
Поради сите овие причини, здравјето претставува загарантирано право на лицата, поради што членот 25 од Конвенцијата за правата на лицата со попреченост ја поставува нормативната рамка која треба да го регулира пристапот на лицата со посебни потреби до здравствена заштита.
Здравјето е важно само по себе, бидејќи му овозможува на човекот да има убав живот, и полн животен век. Меѓутоа, лошото здравје или недостигот на пристап до потребната здравствена заштита, исто така, го отежнува остварувањето на другите права.
Ако поединецот нема пристап до потребните медицински услуги или услуги за рехабилитација, тој е оневзоможен да оди на училиште или да има пристап до можности за егзистенција или да учествува во општеството.
Да се зборува за здравје и здравствена заштита не значи да се дефинира поединецот врз основа на одредена попреченост или здравствена состојба. Констатирањето дека скоро сите попречености имаат здравствена компонента, не ни дозволува да ги дефинираме лицата со попреченот како како „болни“.
Како и сите други, лицата со попреченост имаат здравствени потреби. Поради нивната здравствена или нарушена состојба, тие често – но не секогаш – имаат дополнителни здравствени потреби кои не смееме да дозволиме да ги дефинираат овие граѓани како посебна категорија, бидејќи да се има здравствени потреби е дел од човековата состојба.
Прашањето за превенција е исто така контроверзно кога збодуваме за здравствени права за лицата со попреченост. Потребата од овозможување на пристап за лицата со попреченост до соодветни начини за промоција на здравјето, превенција, скрининг, рехабилитација и други редовни и специјализирани здравствени услуги, е несомнено.
Унапредувањето на здравјето, имунизацијата, скринингот треба да бидат дел од редовните здравствени политики во одреден систем, а не само дел од напорите за промовирање, заштита и обезбедување на правата на лицата со попреченост.
Здравствени потреби на лицата со попреченост
Постојат цврсти докази дека лицата со попреченост имаат поголема веројатност да имаат полошо здравје од општата популација.
Прво, по дефиниција тие имаат примарно оштетување, кое може или не мора да биде здравствена состојба која станува се влошува постепено, како што е мултиплекс склероза или мускулна дистрофија.
Некои оштетувања не влијаат директно на здравјето, тие би можеле да се сметаат повеќе како разлики во функционирањето – како што е глувоста или некои аспекти на невродиверзитетот.
Исто така, многу лица со посебни потреби се изложени на поголем ризик од секундарни здравствени состојби, каде што постои причинско-последична врска со нивната примарна дијагноза или оштетување.
На пример, луѓето со Даунов синдром имаат поголема веројатност да имаат вродени срцеви заболувања, оштетен слух и рано започнување на деменција.
Честопати, постоењето на одреден коморбидитет може да резултира со зголемениот ризик од сиромаштија и социјална исклученост со кои може да се соочат лицата со попреченост. Лошата физичка и социјална средина може да ги влоши примарните состојби, може да ги влоши секундарните последици од примарните состојби и може да доведе до појава на коморбидитети.
Задоволување на потребите на лицата со попреченост
Поради сензитивноста на здравствени проблеми дискутирана погоре, во просек лицата со попреченост веројатно ќе бараат и користат здравствени услуги повеќе од лицата без попреченост.
Лицата со попреченост имаат идентични здравствени потреби како и лицата без попреченост, од унапредување, превенција и третман, до рехабилитација и палијативна нега. На лицата со попреченост може да им се потребни и различни видови специјализирани услуги (на пр. уреди за рехабилитација или помош) или адаптации за тоа како се нудат услугите (на пр. комуникација со знаковен јазик).
Клучно внимание треба да се обрне во процесот на овозможување на еднаквост во квалитетот на здравјето и здравствената заштита помеѓу лицата со и без попреченост.
Здравствената правичност може да се подели на вертикална здравствена еднаквост – дали различни групи на луѓе со исти потреби се третираат исто – и хоризонтална здравствена еднаквост – кога луѓе со различни потреби се третираат различно во зависност од нивните здравствени потреби.
Бидејќи потребите на лицата со посебни потреби и лицата без инвалидитет не се исти, мерката за здравствена правичност не треба да биде паритет на користење: таа треба да биде степенот до кој здравствените услуги ги задоволуваат сложените медицински и рехабилитациони потреби на лицата со попреченост, т.е. хоризонтално здравје.
Сепак, здравствените резултати веројатно ќе бидат полоши за одредени лица со попреченост, бидејќи некои попречености неизбежно го ограничуваат животниот век, па малку веројатно е дека некогаш ќе има целосна здравствена еднаквост. Но, постојаното подобрување на резултатите во однос на квалитетот на животот и очекуваниот животен век покажуваат дека бариерите се отстрануваат, услугите стануваат посоодветни и празнините се минимизираат.
Дискусијата за здравствените потреби на лицата со попреченост треба да ги земе предвид подобрените технологии, здравствената и социјалната заштита кои се повеќе достапни за лицата со различни пречки.
Иако интервенциите засновани на докази генерално се за поздравување, сеуште постои загриженост за други пионерски третмани за кои ефикасноста може да биде неизвесна и и да предизвикаат етички дилеми, особено во однос на недостигот на согласност од деца кои се предмет на интервенции.
Во многу од овие случаи, интервенциите го одразуваат нагонот на родителите или лекарите да се обидат со корективни лекови или нормализација, додека прифаќањето на разликите и отстранувањето на општествените бариери често ќе биде поефективен и помалку штетен одговор.
Честопати, подобрувањата во морталитетот (очекуваниот животен век) и морбидитетот (присутното оштетување) произлегуваат од релативно едноставни интервенции кои се поврзани со социјалната поддршка и инклузија, многупати ефективни колку што е и самата медицина.
За да се постигне здравствена еднаквост, пристапот до здравје е витален предуслов. Пристапот до здравје не е само физички пристап до здравствена установа, туку опфаќа и фактори како што се:
- Квалитет
- Географска пристапност
- Достапност
- Финансиска пристапност
- Прифатливост на услугите
Со други зборови, да имате достапни услуги, да можете да патувате до услугите, да можете да влезете во просториите и да пристапите до информации и да имате корист од достапните капацитети, да можете да имате бесплатни или надоместени услуги, да бидете третирани со почит и да можете да имате висококвалитетни и прифатливи услуги се дел од пристапот до здравствена заштита.
Сепак, доказите сугерираат дека лицата со попреченост се соочуваат со мноштво бариери за пристап до здравствените установи. Овие типови на бариери се очекува да бидат многу почести во земји со низок и среден приход. Понатаму, премногу често, креветите за изведување на преглед или скенерите и останатата опрема не се достапни за одредени лица со попреченост, а тоа резултира со послаб квалитет на прегледот и третманот.
Концептот на прифатливост нагласува дека исполнувањето на човековите права во областа на здравствената заштита не значи само обезбедување на задоволување на основните здравствени потреби. Тука спаѓа и третман на овие пациенти со почит и достоинство за време на средбата со здравствените работници и во тек на прегледот и изслeдувањата. Ова покренува неколку важни прашања.
- Дали луѓето се во можност да донесуваат одлуки за себе, врз основа на информирана согласност?
- Дали комуникацијата е соодветна и достапна?
- Дали лицата со попреченост доживуваат „дијагностичко засенчување“, кога нивните општи здравствени потреби се занемарени поради фокусот на примарната попреченост?
- Дали тие се поддржани да добијат соодветни препораки за справување со нивните специфични здравствени потреби?
